historische context -> 1943

Ladogameer
Op Nieuwjaarsdag 1943 verkortte de Duitse legerleiding het front. ‘Nederland’ werd
afgelost en hergroepeerde aan de zuidrand van Leningrad. Medio januari 1943 zetten
de Russen een nieuw offensief in om Leningrad te ontzetten door het gebied ten zuiden
van Schlüsselburg en Lipka te veroveren. Dit bos- en moerasrijke gebied scheidde de
Russische verdedigers van Leningrad van de Russen aan het Wolchowfront. Doordat beide
plaatsen aan het Ladogameer lagen, was voor de Russen het risico van Duitse tegenaanvallen tegen de noordelijke flank minder. Ten zuiden van Schlüsselburg stond Kirovsk als aanvoerroute naar Leningrad hoog op de prioriteitenlijst.

Ondanks felle Duitse tegenstand en de inzet van reserves vochten de Russen zich kilometer voor kilometer naar elkaar toe. Enkele dagen na de start van het offensief ontmoetten de Russische aanvalsspitsen elkaar, waarmee de omsingeling van Leningrad werd verbroken. Een belangrijke opsteker voor Stalin, het Rode Leger en de burgers van Leningrad. De vrijgevochten corridor was echter smal en zonder grote doorgaande wegen en spoorlijnen. De Duitse troepen trokken zich onder zware verliezen terug op de Sinyavinohoogten ten zuiden van de corridor en beschoten daar vandaan de corridor voortdurend met artillerie. Desondanks begonnen de Russen meteen met de aanleg van een spoorlijn.

Mga
Begin februari 1943 vielen de Russen opnieuw aan. Ze wilden Heeresgruppe Nord beslissend verslaan en oprukken naar het Peipusmeer. Om een doorbraak bij Mga te voorkomen werd de 14de Panzerjägerkompanie van ‘Nederland’, een mengeling van Nederlanders, Noren en Volksduitsers, naar dit belangrijke verbindingsknooppunt gestuurd. De ingegraven antitankkanonnen sloegen medio februari 1943 een groot aantal Russische tank- en infanterieaanvallen af. Het hardnekkige verzet van onder andere de 14de compagnie droeg er toe bij dat Mga en de wegverbinding Moskou-Leningrad in Duitse handen bleef.

Het verzet groeit
Met het keren van de Duitse oorlogskansen eind 1942, begin 1943, werd het Duitse optreden tegen Joden en de Nederlandse bevolking grimmiger en nam gaandeweg het verzet toe in brede lagen van de Nederlandse bevolking: overheidspersoneel, burgemeesters, rechters, geestelijken, politiemannen, artsen, onderwijzenden aan universiteiten en hogescholen, studenten en arbeiders.

Begin februari 1943 pleegde verzetsgroep CS-6 een dodelijke aanslag op de commandant van het Vrijwilligerslegioen Nederland, luitenant-generaal b.d. Hendrik Seijffardt. Omdat de Duitsers vermoedden dat de daders uit studentenkringen kwamen, werden honderden studenten gearresteerd. Eind maart werd het bevolkingsregister van Amsterdam overvallen. De daders werden een week later verraden, opgepakt en gefusilleerd. Enkele dagen daarna werden diverse prominente verzetsleiders verraden. Ze werden opgepakt en naar Sachsenhausen gedeporteerd.

Eind april maakte General Friedrich Christiansen, Wehrmachtsbefehlshaber in Nederland, bekend dat bijna 300.000 voormalige Nederlandse militairen alsnog in Duitsland in krijgsgevangenschap moesten om daar als arbeidskrachten te gaan werken in de Duitse oorlogsindustrie zodat Duitse arbeiders naar het Oostfront konden. In de april – meistakingen, de reactie op de Duitse oproep, ontlaadde zich alle haat, woede en weerzin over bijna drie jaar Duitse bezetting.

De Duitsers gaven hierna hun pogingen op om Nederland geleidelijk met een mix van algemene beloften en specifieke dwang voor het nationaalsocialisme te winnen en gingen over tot nog meer repressie en terreur. Door het Duitse optreden nam de haat tegen de Duitse bezetters en de Nederlandse sympathisanten in de NSB, NSKK, Landstorm, Nederlandse/Germaanse SS en Waffen-SS alleen maar toe.

Verzet in Duitsland
Met de opkomst van Hitler aan het begin van de jaren dertig ontstond ook het verzet. In het begin van het decennium waren het vooral communistische en sociaaldemocratische arbeiders die Hitler en de NSDAP bestreden. Het ontbrak hen echter aan leiding en eensgezindheid. Voor veel Duitsers belichaamde Hitler toen nog hoop op een betere toekomst en kwam het gevaar juist van marxisten, joden en het buitenland.

Al snel nadat Hitler in 1933 tot Rijkskanselier werd benoemd, ontstond in Duitsland het besef dat met Hitler ook onderdrukking, arrestaties en vervolging hun intrede hadden gedaan. Passief verzet ging geleidelijk over in actief verzet. In het begin waren het vooral enkelingen of kleine groepen die uit veiligheidsoverwegingen zo min mogelijk onderling contact hadden. Maar gaandeweg ontstond ook verzet onder militairen, intellectuelen, geestelijken en studenten. Een van de meest verbreide vormen van verzet was het uitgeven van vlugschriften, brochures en pamfletten met ongecensureerde informatie over wat in het binnen- en buitenland gebeurde, of die opriepen tot sabotage en verzet. Een van de bekendste verzetsgroepen op dit gebied was de Weiβe Rose rond Hans en Sophie Scholl. Ook werd hulp verleend aan vervolgden.

In 1933 werd de Geheime Staatspolizei opgericht om binnen en buiten Duitsland vermeende vijanden op te sporen. Begin 1934 werd Heinrich Himmler de bevelhebber van de Gestapo, waarvan het hoofdkwartier aan de Prinz-Albert-straβe 8 in Berlijn was gevestigd. Gestapoagenten legitimeerden zich met een ovale, metalen plaatje aan een ketting, met op de ene kant de adelaar en op de andere kant ‘Geheime Staatspolizei’ met daaronder een nummer.

III SS (Germanisches) Panzerkorps
Zowel Reichsführer-SS, Heinrich Himmler, als het hoofd van het SS-Hauptamt, Obergruppenführer Gottlob Berger, waren onder de indruk van de passie en de moed die de buitenlandse vrijwilligers aan het Oostfront hadden getoond. Ze vatten het idee op om de legioenen uit te bouwen tot brigades of divisies en officieel op te nemen in de Waffen-SS. Zo ontstond in het voorjaar van 1943 het plan om alle Germaanse vrijwilligers, zowel in de Waffen-SS als in de legioenen, samen te brengen in een SS-legerkorps met twee divisies; de 5. SS-Panzer-Division Wiking en een nieuw te formeren SS-Freiwilligen-Panzergrenadier-Division Nordland met drie regimenten, bestaande uit de vrijwilligerslegioenen uit Nederland, Noorwegen en Denemarken. De Vlaamse vrijwilligers zouden geen deel gaan uitmaken van dit korps, omdat Himmler bang was voor het ontstaan van een Groot-Nederlandse gedachte. Zij werden ondergebracht in de 6. SS-Freiwilligen-Sturmbrigade Langemarck.

Op 19 april 1943 werd het III SS (Germanisches) Panzerkorps opgericht. Het toevoegsel ‘Germanisches’ bracht tot uitdrukking dat in het korps vooral West-Europese vrijwilligers dienden. Commandant van het korps werd de commandant van 5. SS-Panzer-Division Wiking, SS-Gruppenführer Felix Steiner. Het nieuwe korps had niet alleen militaire, maar ook politiek-ideologische voordelen. Militair gezien kreeg de Waffen-SS meer aanzien, waardoor, zo was de verwachting, het aantal aanmeldingen als vrijwilliger zou toenemen. Op politiek-ideologisch vlak kwam de Groot-Germaanse gedachte beter tot zijn recht en werd voorkomen dat de legioenen in de thuislanden konden worden ingezet voor separatistische doeleinden.

Brigade Nederland
Mussert verzette zich echter hevig tegen de naam ‘Nordland’, omdat die volgens hem te weinig wervingskracht zou hebben in Nederland. De Leider wilde daarentegen een divisie ‘Nederland’, omdat Nederland de meeste Germaanse vrijwilligers leverde. Himmler gaf op 19 juli 1943 toestemming voor de oprichting van een divisie ‘Nederland’, maar hij trok dit bevel op 26 oktober ook weer in omdat voor een divisie tussen de 16.000 en 20.000 man nodig waren, daar waar het legioen nu rond de 2.500 man telde. Himmler stelde Mussert als compromis voor een brigade ‘Nederland’ op te richten. Een brigade telde gewoonlijk rond de 8.000 man, maar het legioen zou aangevuld kunnen worden met Nederlanders uit Wiking, nieuw te werven vrijwilligers en Oost-Europese Volksduitsers.

De betreffende vrijwilligerslegioenen werden in het voorjaar van 1943 van het front teruggetrokken en overgebracht naar het SS-trainingskamp Grafenwöhr ¹. De legioensoldaten werden in de zomermaanden verder opgeleid en in Nederland werden 3.000 nieuwe vrijwilligers geworven. Ook kreeg de brigade versterking van het Duitse kader van het ontbonden Finse bataljon van Wiking en 2.000 Volksduitsers. De brigade ‘Nederland’ ging bestaan uit twee regimenten: SS-Freiwilligen-Panzergrenadier-Regiment 1 General Seyffardt en SS-Freiwilligen-Panzergrenadier-Regiment 2 De Ruyter. Ieder regiment telde twee bataljons. Er waren onvoldoende vrijwilligers om een derde bataljon te formeren. Daarnaast werd het on oprichting zijnde SS-Artillerie-Regiment 54 aan de brigade toegevoegd, met twee afdelingen en diverse andere eenheden. In totaal telde de brigade ruim 9.300 man.

Kroatië
Eind augustus 1943 werd het Derde Pantserkorps naar Kroatië verplaatst waar het deel ging uitmaken van Legergroep Von Weichs, verbonden aan het 2. Pantserleger van General Rendulic. Het korps bestond uit de 11. SS-Freiwilligen-Panzergrenadier-Division Nordland en de 4. SS-Freiwilligen-Panzergrenadier-Brigade Nederland. De 5. SS-Panzer-Division Wiking die ook deel zou gaan uitmaken van het korps was echter dringender nodig bij Heeresgruppe Süd en bleef in Zuid-Rusland. ‘Nederland’ werd per trein over Graz ² en Reibnitz ³ naar Agram ⁴ verplaatst.

Op 8 september 1943 ontving het korps het nieuws van de Italiaanse capitulatie en werden alle eenheden in de hoogste staat van paraatheid gebracht. Twee dagen later kreeg de brigade een bijzonder bevel: het ontwapenen van de Italiaanse eenheden in haar sector en het in beslag nemen van voorraden. In de daarop volgende weken werd de brigade verder opgeleid door ‘training on the job,’ onder andere in acties tegen partizanen. Het optreden tegen deze ‘bendes’ bestond vooral uit razzia’s, beveiliging van wegen, bruggen en spoorlijnen, verkeerscontroles, het opruimen van straatversperringen en verkenningspatrouilles en stoottroepacties. In oktober 1943 werd de van Wiking afkomstige Oberführer Jürgen Wagner commandant van de brigade ‘Nederland’ (foto links).

1. Beieren
2. Oostenrijk
3. Rybnica (Polen)
4. Zagreb (Kroatïe)